Kolędowanie na Rzeszowszczyźnie - O projekcie

Zasadniczym celem zrealizowanego w latach 2018-2019 zadania było zebranie kompletnych i wiarygodnych informacji dotyczących kolędowania, kolęd a także wszelkich informacji o obrzędowości Godnich Świąt związanej z tradycjami kolędniczymi i ich współczesnymi przemianami, jakie można do dziś zaobserwować na terenach Lasowiaków i Rzeszowiaków – obszarze statutowego działania Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej. Obrzędowość i folklor są chyba najbardziej wrażliwe na zmiany i nowe trendy sfer dziedzictwa kulturowego. Można to zaobserwować właśnie na przykładzie tradycji kolędniczych, gdzie zauważa się nie tylko pogłębianie rozpadu starej tradycji, ale też powstawanie zjawisk nowych (np. „pochody Trzech Króli”), także instytucjonalizację form tradycyjnych i podejmowanie różnych jakościowo zabiegów rekonstrukcyjnych. Dlatego też rejestracja tych przejawów przeprowadzona w sposób profesjonalny przez doświadczonych etnografów, etnologów, językoznawców i folklorystów pod nadzorem opiekuna merytorycznego, opracowana naukowo, transkrybowana i prawidłowo archiwizowana powinna stanowić działanie priorytetowe dla wszystkich instytucji zajmujących się tradycyjną kulturą ludową. Potrzeba szybkiej rejestracji wiąże się także z naturalnym odchodzeniem starszej generacji osób, będących nosicielami tradycji bądź świadkami jej przemian, ale pamiętającymi jej przejawy.

Realizacja zadania przebiegała w następujących etapach:

Etap I

Przeprowadzono kwerendy w wybranych archiwach, funkcjonujących przy instytucjach kultury na terenie Lasowiaków i Rzeszowiaków, tj.: w Archiwum Muzeum Etnograficznego im. F. Kotuli – Oddziału Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, Muzeum Zespole Pałacowo-Parkowym w Przeworsku oraz Wojewódzkiego Domu Kultury w Rzeszowie. Została również wykonana kwerenda biblioteczna czyli zestawienie literatury dotyczącej obrzędowości, folkloru i zwyczajów kolędniczych Rzeszowszczyzny.

Etap II

Zostały przeprowadzone badania terenowe na terenie 10 powiatów północnej części województwa podkarpackiego, obejmujące obszar Lasowiaków i Rzeszowiaków – teren statutowego działania Muzeum w Kolbuszowej. Zostały one przeprowadzone w trakcie tzw. dwóch sezonów badawczych przez 10 badaczy terenowych. Byli to: Jolanta Danak-Gajda (Radio Rzeszów S.A.) – pow. ropczycko-sędziszowski, Wojciech Dragan (MKL w Kolbuszowej) – pow. niżański, Jolanta Dragan (MKL w Kolbuszowej) – pow. stalowowolski, Elżbieta Dudek-Młynarska (Muzeum Etnograficzne im. F. Kotuli w Rzeszowie) – pow. leżajski, Agata Hemon (Centrum Kulturalne w Przemyślu) – pow. łańcucki, Katarzyna Ignas (Muzeum – Zespół Pałacowo-Parkowy w Przeworsku) – pow. przeworski, Maria Kula (WDK Rzeszów) – pow. rzeszowski, dr Janusz Radwański (MKL w Kolbuszowej) – pow tarnobrzeski, Justyna Niepokój-Gil (MKL w Kolbuszowej) – pow. kolbuszowski oraz Lidia Biały (KUL) – pow. tarnobrzeski. Opiekę naukową nad prowadzonymi badaniami sprawowała dr hab. Katarzyna Smyk, prof. UMCS.

Pozyskane materiały zawierają szereg informacji o tradycyjnych, wszystkich formach kolędowania, jakie występowały na Rzeszowszczyźnie, ich dawniejszym kształcie oraz przemianach. Szczególnie interesujące okazały się być wiadomości o tzw. kolędach teatralnych (kolęda z Herodem, kolęda z rajem), a także dotyczące kolędowania z szopką kukiełkową. Udało się pozyskać cały scenariusz takiego kolędowania wraz z tradycyjnymi pieśniami, które mu towarzyszą. Pozyskano również interesujące informacje o kolędowaniu w dzień Świętego Szczepana (owsiarze, śmieciarze), noworocznym (turki, draby, szczodraki, pałaźniki) a także wiosennym i zapustnym (bekusy, draby, pochody zapustne, żaczki, po śmigurcie). Pozyskano również wyjątkowe informacje dotyczące kolędowania dziadów – zapomnianej, tradycyjnej formy chodzenia po kolędzie. Warty podkreślenia jest rewelacyjny zasób wiadomości, jakie udało się zebrać w odniesieniu do kolędowania przez dziewczyny, chodzenia na kurki (zapomniana forma kolędowania), ciekawych jasełek (tekst i forma zaczerpnięta z tradycyjnego kolędowania) oraz kolędowania wiosennego, a także zapustnego. Pozyskano również wyjątkowe informacje dotyczące kolędowania z żywym zwierzęciem – koniem, które jeszcze kilkanaście lat temu występowało m.in. w okolicach Jeżowego.

Na szczególną uwagę zasługują zarejestrowane pieśni towarzyszące tradycyjnemu kolędowaniu. Są to pastorałki, kolędy, ale również tzw. kolędy życzące, które kolędnicy śpiewali gospodarzom w formie składania życzeń pomyślności, dobrego urodzaju i zdrowia, pannom – zamążpójścia, a kawalerom – ożenku w przyszłym roku. W drugim sezonie badawczym zarejestrowano kilkadziesiąt takich pieśni, które zapamiętali udzielający wywiadów rozmówcy.

Zebrano również fotografie, przedstawiające różne akcesoria kolędnicze, rejestrujące współczesne kolędowanie, a także z lat wcześniejszych (będące odwzorowaniem materiałów archiwalnych, przechowywanych w prywatnych archiwach). Na szczególną uwagę zasługują relacje fotograficzne z kolędowania noworocznego oraz z Orszaków Trzech Królów, jakie prowadzący badania zarejestrowali w terenie.

Dokonano rejestracji filmów dokumentacyjnych, prezentujących różne aspekty kolędowania, zarówno tradycyjnego, jak i jego współczesnych przejawów. Na gotowy materiał składają się cztery filmy: „Orszak Trzech Króli w Nowej Dębie”, „Przegląd Widowisk Kolędniczych w MDK w Kolbuszowej (6.01.2019 r.)”, „Zespół kolędniczy w domu Emilii i Jana Adamczyków w Mazurach” oraz „Zespół kolędniczy z Łazor – próba widowiska »Herody«”.

Etap III

Warto nadmienić że oprócz wersji fonicznych wywiadów nagrano wówczas również kilkadziesiąt różnych pieśni, oracji, życzeń i recytacji scenariuszy kolędniczych. Najciekawsze z nich zostały transkrybowane. Pozyskano karty transkrypcyjne melodii pieśni kolędniczych, transkrypcje tekstów pieśni i oracji kolędniczych oraz recytowanych lub rejestrowanych jako dokument wizualny scenariuszy widowisk kolędniczych.

Całość materiałów zebranych w trakcie badań terenowych oraz wspomniane transkrypcje zostały zarchiwizowane w Archiwum Naukowym Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej.

Etap IV

Archiwum materiałów dotyczących kolędowania na Rzeszowszczyźnie, a także wybrane, najciekawsze materiały terenowe oraz transkrypcje zostały udostępnione w specjalnej zakładce na stronie internetowej.

Etap V

Przygotowano i wydano drukiem publikację opartą na zebranych materiałach źródłowych pt. „Kolędowanie na Rzeszowszczyźnie”. Jest ona dostępna na stronie internetowej kolbuszowskiego Muzeum.

Mamy nadzieję, ze dzięki realizacji zadania będzie możliwe rozbudzanie zainteresowania rodzimą tradycją wśród mieszkańców Rzeszowszczyzny, poznanie tradycyjnej kultury oraz jej współczesnych przejawów, a w szczególności bogatych tradycji związanych z Godnimi Świętami i tradycjami kolędniczymi oraz szeroka ich popularyzacja.