Las w życiu i kulturze mieszkańców Rzeszowszczyzny - O projekcie

Zasadniczym celem planowanego zadania jest zebranie kompletnych i wiarygodnych informacji dotyczących lasu, jego roli i funkcji w znaczeniu utylitarnym jak również obrzędowo symbolicznym dla mieszkańców Rzeszowszczyzny, rozumianej jako obszar zajmowany przez Lasowiaków i Rzeszowiaków – dwie grupy etnograficzne, które stanowią przedmiot statutowego zainteresowania Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej. Przewiduje się, że realizacja zamierzonego zadania obejmie okres 3 lat, tj. od 2021 do 2023 r.

Las w życiu wielu społeczeństw odgrywał rolę bodaj podstawową i elementarną, stanowiącą o fundamentach życia i przetrwania. Generował bogactwo zachowań i ludzkich poczynań. Istnienie lasu wyzwoliło ogromną ilość stanowisk i postaw, które, wzajemnie się uzupełniając, wytworzyły obszary kultury tam wszędzie, gdzie las bezpośrednio wpływa na losy człowieka.

Las powinien być postrzegany jako przestrzeń, w której miały miejsce rozmaite zjawiska kulturowe, dlatego spojrzenie na niego musi zawierać w sobie opis obiektu przyrodniczego, ale również refleksje dotyczące lasu jako szczególnego miejsca, będącego przestrzenią na styku różnych światów.

Zatem nadrzędnym celem planowanego zadania będzie podjęcie próby ukazania lasów, ich historii oraz zmian na terenie Rzeszowszczyzny jako miejsca szczególnego we wszystkich aspektach. Założeniem projektu jest poddanie go gruntownym badaniom i analizie naukowej, które umożliwią przedstawienie lasu w sposób wieloaspektowy:

  • jako „przedsiębiorstwa gospodarczego” od najdawniejszych czasów; w tym opisie powinien się pojawić oraz lasu jako żywiciela i opiekuna, także w kontekście funkcjonowania rzemiosł i przemysłów wprost uzależnionych od istnienia lasu,
  • jako siedliska wszelkiego rodzaju duchów i demonów czy lokalizacji miejsc świętych i przeklętych oraz wykorzystania przestrzeni lasu jako miejsca rozgrywania się akcji tradycyjnych obrzędów (w znaczeniu symbolicznym),
  • jako ważnego motywu w tradycyjnym folklorze, ale również inspiracji twórczej dla pisarzy, poetów, plastyków czy muzyków.

Według dotychczasowej wiedzy o regionie można przypuszczać, że dla mieszkańców Rzeszowszczyzny, w zależności od miejsca zamieszkania, oprócz pewnych ogólnych, podstawowych funkcji, las w dawnej Puszczy Sandomierskiej, czyli dla Lasowiaków, był naturalnym, oswojonym, bezpiecznym miejscem życia (orbis interior), a jednocześnie jednym z najważniejszych elementów tradycyjnej wizji świata. Natomiast dla Rzeszowiaków las prawdopodobnie jawił się w nieco innej roli. Był miejscem, z którego bogactw korzystano dla uzupełnienia jadłospisu i przygotowywania zapasów zimowych, stanowił jedno ze źródeł utrzymania mieszkańców żyjących w pobliżu lasu. Również i w Rzeszowskiem był jednym z ważnych elementów tradycyjnej wizji świata, ale – odmiennie niż u Lasowiaków –  postrzegany jako przestrzeń obca, nieoswojona, nieudomowiona (orbis exterior). Jest to jednak tylko przypuszczenie, które nie ma mocnego oparcia w materiałach terenowych, których pozyskanie powinno być dedykowane specjalnie temu zagadnieniu. Wspominane przeświadczenie stanowi jeden z najistotniejszych elementów tradycyjnego światopoglądu, charakterystycznego dla mieszkańców Rzeszowszczyzny, a jego właściwe zrozumienie warunkuje rekonstruowanie ludowej wizji świata. To z kolei ma istotne znaczenie dla życia ludzi mieszkających na wspomnianym terenie, a prezentowanie i dokumentowanie ich rodzimego dziedzictwa dla kolbuszowskiego Muzeum stanowi zasadniczy cel działania.

Rzeszowszczyzna i jej podział na grupy etnograficzne, z uwagi na różne wizje świata wśród nich zaprezentowane na przykładzie postrzegania lasu, może stanowić jeden z nielicznych obszarów, na którym uchwycone zostaną relikty tradycyjnego światopoglądu i jego zróżnicowanie. Na stosunkowo niezbyt rozległym obszarze (12 powiatów) współistniały rozmaite wizje świata i mechanizmów jego funkcjonowania, co jak w soczewce skupia problematykę dotyczącą terenu całej Polski. Ich zaprezentowanie na przykładzie wieloaspektowego opisu lasu na Rzeszowszczyźnie może stanowić modelowy przykład pokazania wspomnianej złożoności i zróżnicowania światopoglądu jej mieszkańców. Może mieć kapitalne znaczenie jako punkt odniesienia i porównania dla innych regionów Polski.

Dawny, tradycyjny system wartości jest w chwili obecnej elementem zamarłym, niezrozumiałym dla przeciętnego człowieka. Jednak na Rzeszowszczyźnie zachowały się relikty jego przejawów, co jest rzadkością w skali całego kraju. Kolbuszowskie Muzeum podejmowało próby jego rekonstruowania, np. badając i analizując zwyczaj kolędowania na Rzeszowszczyźnie czy dokonując kompleksowej analizy wpływu dziedzictwa kulinarnego na różne aspekty życia mieszkańców dawnej Puszczy Sandomierskiej. Podjęcie prób rekonstruowania ludowej wizji świata wśród mieszkańców Rzeszowszczyzny to wyzwanie, które należy jak najszybciej podjąć, także z uwagi na naturalne odchodzenie starszej generacji osób, będących nosicielami tradycji bądź świadkami jej przemian, ale pamiętającymi jej przejawy. Dlatego też rejestracja ich wspomnień, przeprowadzona w sposób profesjonalny przez doświadczonych etnografów, etnologów, językoznawców i folklorystów pod nadzorem opiekuna i konsultanta naukowego, opracowana, transkrybowana i prawidłowo archiwizowana powinna stanowić działanie priorytetowe dla wszystkich instytucji zajmujących się tradycyjną kulturą ludową.

Kompleksowa realizacja założeń zadania pozwoli na określenie roli lasu i różnic w jego postrzeganiu wśród Lasowiaków i Rzeszowiaków, a także przyczyn tych zróżnicowanych poglądów. Być może pozwoli to na dokonanie próby rekonstrukcji tradycyjnego obrazu świata wśród mieszkańców wskazanych terenów, przyczyn jego zróżnicowania oraz prześledzenie dynamiki zmian postrzegania terenów leśnych u Lasowiaków i Rzeszowiaków, zachodzących do chwili obecnej, w odniesieniu do wymiaru historycznego kultury ludowej.

Zatem cele planowanego zadania to:

  1. przeprowadzenie kwerendy w wybranych archiwach funkcjonujących przy instytucjach kultury i związanych z lasem na obszarze określonym zasięgiem zadania a także kwerendy bibliotecznej,
  2. przeprowadzenie badań terenowych według wcześniej przygotowanego kwestionariusza,
  3. zebranie pozyskanych materiałów, dokonanie opracowań, transkrypcji i właściwej archiwizacji w zbiorach MKL w Kolbuszowej,
  4. wykonanie specjalnej zakładki na stronie internetowej Muzeum oraz udostępnienie wybranych materiałów w formie cyfrowej (m.in. fotografie, fragmenty najciekawszych wywiadów, itp.),
  5. przygotowanie i wydanie drukowanej wersji publikacji opartej na zebranych materiałach źródłowych pt. „Las w życiu i kulturze mieszkańców Rzeszowszczyzny”.