aktualności

Eksponat miesiąca: balsaminka

Balsaminka jest to pięknie zdobiony pojemnik na wonne zioła lub korzenie używany w liturgii żydowskiej podczas ceremonii kończącej szabat – Hawdali.

Niezwykle rzadki i oryginalny eksponat z kolekcji judaików, czyli przedmiotów związanych z kulturą i religią żydowską, który posiada Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej w zbiorach jest wykonany z mosiądzu, ale srebrzony. Przedmiot ten pochodzi z przełomu XIX i XX w. jest wysoki na 18 cm i ma kształt smukłej wieżyczki. Zakupiony został od Józefa Wlazło z Kolbuszowej w 1975 r. Eksponat ten będzie istotną częścią ekspozycji muzealnej w Karczmie z Hadli Kańczuckich, którą Muzeum zaprezentuje zwiedzającym w 2021 r.

Pierwsze wzmianki o balsamince pochodzą z XII w. Częścią składową ich hebrajskiej nazwy jest słowo „mirt”, bowiem ta właśnie roślina w dawnych wiekach była używana jako hawdalowa wonność. Być może ma to związek z proroctwem Izajasza dotyczącym dni ostatecznych (Iz 55,13), w którym o mircie mówi się jako o znaku wiecznym (Zamiast cierni wyrosną cyprysy, / zamiast pokrzyw wyrosną mirty. / I będzie to Panu na chwałę, / jako znak wieczysty, niezniszczalny!). W tym samym kontekście w Księdze Wyjścia jest mowa o szabacie (Wj 31,13–18): 13 «Powiedz Izraelitom: Przestrzegajcie pilnie moich szabatów, gdyż to jest znak między Mną a wami dla wszystkich waszych pokoleń, by po tym można było poznać, że Ja jestem Pan, który was uświęcam. 14 Przeto zachowujcie szabat, który winien być dla was świętością. I ktokolwiek by go znieważył, będzie ukarany śmiercią, i każdy, kto by wykonywał pracę w tym dniu, będzie wykluczony ze swojego ludu. 15 Przez sześć dni będzie się wykonywać pracę, ale dzień siódmy będzie szabatem odpoczynku, poświęconym Panu, i dlatego ktokolwiek by wykonywał pracę w dniu szabatu, winien być ukarany śmiercią. 16 Izraelici winni pilnie przestrzegać szabatu jako obowiązku i przymierza wiecznego poprzez pokolenia. 17 To będzie znak wiekuisty między Mną a Izraelitami, bo w sześciu dniach Pan stworzył niebo i ziemię, a w siódmym dniu odpoczął i wytchnął». 18 Gdy skończył rozmawiać z Mojżeszem na górze Synaj, dał mu dwie tablice Świadectwa, tablice kamienne, napisane palcem Bożym.

Po włożeniu wonności do balsaminki, odmawiano nad nimi błogosławieństwo, a następnie wdychano ich zapach. Zwyczaj wdychania wonnych ziół na zakończenie szabatu, czyli uroczystości symbolicznego oddzielenia czasu świętego od czasu powszedniego, to pozostałość po czasach, kiedy Żydzi składali ofiary w Świątyni Jerozolimskiej (ofiarę kadzidlaną jako dar zasadniczy, lub też jako dodatek do ofiar pokarmowych). Po jej ostatecznym zburzeniu przez Rzymian (70 r. n.e.), Żydzi porzucili kult ofiarny. W czasach diaspory zastąpili go modlitwą i obrzędami nawiązującymi do pewnych jego elementów. Kadzidło mogło być spalane tylko w Świątyni i jedynie przez kapłanów. Według tradycyjnej interpretacji, zapach ziół był dla Żyda rekompensatą za smutny moment utraty dodatkowej duszy, która towarzyszyła mu w czasie szabatu i opuszczała go wraz z jego zakończeniem. Aromat miał go ponadto umacniać i pokrzepiać przed trudami nadchodzących dni powszednich. Wonności wchodziły również w skład świętego oleju do namaszczania.

Współcześnie wdychanie wonności może się odbywać zarówno w synagodze, jak i w domu. Prowadzący ceremonię Hawdali bierze prawą dłonią balsaminkę i wypowiada nad nią błogosławieństwo: Baruch Ata Haszem, Eloheinu, melech haolam, bore minei wesamim,
tj. Błogosławiony jesteś Ty, Haszem, nasz Bóg, Król Świata, Stwórca różnorodnych zapachów. Następnie wącha aromaty i podaje pozostałym osobom również do powąchania.

Więcej ciekawych informacji na temat przyszłej ekspozycji w karczmie z Hadli Kańczuckich można przeczytać tutaj. W ETNOnotatniku znajduje się ponadto tekst Janusza Radwańskiego na temat innego eksponatu z żydowskiego mieszkania, tj. kwarty do obmyć. Polecamy te teksty do lektury!

Grzegorz Mosiołek

MKL_20201113_5057.jpg
MKL_20201210_5315.jpg

Bibliografia:

A. Unterman, Żydzi. Wiara i życie, Łódź 1989.
Kultura Żydów galicyjskich, Stalowa Wola 2006.
W. Tyloch, Judaizm, Warszawa 1987.