aktualności
Słowo dnia: tatarka
Na talerzu kasza gryczana wygląda zwykle szaro i niezbyt ciekawie. Inaczej jest z nazwami gryki. Wśród Lasowiaków i Rzeszowiaków usłyszeć można bowiem nazwy świadczące o ciekawej historii terenów przez nich zamieszkałych.
Jak Tatarzy przynieśli Tatarkę i zostawili w Krakowie
„Słownik gwary lasowiackiej” Romualda Gondka i „Słownik gwary lasowiackiej Kamienia i okolicy na Rzeszowszczyźnie” Jana Kutyły są zgodne co do tego, że gdyby Wieszcz narodził się gdzieś w okolicy Starego Nartu, w Inwokacji pojawiłaby tatarka – taka bowiem jest występująca w gwarze lasowiackiej nazwa gryki. Od niej pochodzą wyrazy pokrewne – kasza tatarczano, tatarconka (‘słoma z gryki’) czy tatarcysko – ‘pole po zbiorze gryki’. Wydawać by się mogło na pierwszy rzut oka (i ucha), że zakorzenienie tatarki w lasowiackiej gwarze może mieć jakiś związek z tym, że w Puszczy Sandomierskiej mieszkało wielu Tatarów. Trzeba jednak pamiętać, że mieszkańcy Puszczy Sandomierskiej nie byli odosobnieni w używaniu tej nazwy. Była ona charakterystyczna dla Małopolski i do dziś kasza tatarczana jest uznawana przez językoznawców za regionalizm krakowski – użycie jej nawet w oficjalnym tekście nie jest błędem językowym, sygnalizuje jedynie, że nadawca pochodzi z południa Polski. To, że Lasowiacy siali tatarkę, a nie grykę, świadczy jedynie o tym, że Puszcza Sandomierska była ciekawym miejscem, w którym mieszały się przyniesione przez osadników Mazowsza północne elementy z typowymi dla mieszkańców okolicznych terenów – południowymi. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu, jeśli chodzi o nazwę szarej kaszy na talerzu czy w pierogach zwyciężały wpływy małopolskie. Dziś, gdy w sklepach na półkach znajdziemy kaszę gryczaną, widzimy, jak w naszym języku górę biorą elementy ogólnopolskie, czyli, w tym wypadku, północne.
We współczesnej polszczyźnie ogólnej równiez można spotkać się z nazwą tatarka. Nie oznacza ona jednak tego, co tatarka w gwarach. Gryka tatarka to roślina, która służy dziś przede wszystkim jako pasza. Kaszę, którą mamy w kuchni, robi się z gryki zwyczajnej.
Pogańska kasza
Tradycja ludowa przypisywała przyniesienie do Polski zarówno samej rośliny, jak i przyrządzanej z jej ziaren kaszy Tatarom, stąd nazwa. To legendarne pochodzenie tatarki było źródłem innej obecnej w polskich gwarach nazwy: poganka. W Słowniku gwar polskich znajdujemy nawet fragmenty piosenek ludowych z tą właśnie nazwą: Nasiał ja poganki dla mojej kochanki czy Mamcić ja chodniczek między poganeczką. Z poganki robiło się, jak łatwo przewidzieć, pogańską kaszę.
Hreczka importowana ze wschodu
Tatarka to jednak niejedyne określenie gryki, jakie spotkamy w naszym regionie. Można też usłyszeć, że mówi się na tę roślinę hreczka i reczka, a na zrobioną z niej kaszę hryczano albo reczano. Źródła tych określeń są wschodnie (por. ukraińskie i rosyjskie гречка czy białoruskie грєчка). Pojawianie się ich w gwarach Rzeszowiaków czy wśród Lasowiaków nie są niczym dziwnym – stanowią świadectwo kontaktów językowych mieszkających na Rzeszowszczyźnie razem chłopów mówiących gwarami polskimi i ruskimi. Jak widać, polscy chłopi nie tylko pożyczyli z dialektów wschodnich języków nazwę, ale i całkiem zgrabnie przystosowali ją do własnej wymowy gwarowej – czy to ucinając dźwięczne, niemające w polszczyźnie (z wyjątkiem dialektów pogranicznych) odpowiednika h w słowie reczka, czy to przydając nazwie kaszy końcówkę –o (kasza hryczano), będącą z kolei pamiątką po obecnym w polszczyźnie jeszcze w XVI wieku długim a, nieobecnym w polszczyźnie standardowej, za to mającym w gwarach ciekawych „potomków”.
Jak się okazuje, nawet kasza gryczana, a dokładniej – jej nazwy, może być świadectwem ciekawej przeszłości Puszczy Sandomierskiej i Rzeszowskiego i częścią bogatej kultury chłopskiej.
Janusz Radwański
Bibliografia:
R. Gondek, "Słownik gwary lasowiackiej", Nowa Dęba 2010.
M. Kucała, "Twoja mowa cię zdradza", Kraków 2002.
J. Kutyła, "Słownik gwary lasowiackiej Kamienia i okolicy na Rzeszowszczyźnie", Rzeszów 2016.
Słownik gwar polskich, t. 4, Kraków 1906.
