ETNOnotatnik

Skąd się wzięła nasza chrzcielnica?



Chrzcielnica jest jednym z najważniejszych elementów wyposażenia kościoła. Nie wszyscy jednak zdają sobie sprawę, że to ozdobne, zazwyczaj marmurowe naczynie przeszło znaczącą ewolucję.

Za czasów pierwszych chrześcijan – wzorem chrztu Jezusa – chrzczono w wodzie, najczęściej w specjalnie do tego celu przystosowanych miejscach. Sakramentu udzielano także w prywatnych domostwach, w których znajdowały się odpowiednio przygotowane pomieszczenia. Przy jednej ze ścian umieszczano basen otoczony malowaną edykulą, czyli kompozycją złożoną z filarów, kolumn lub pilastrów, które podtrzymywały belkowanie. Pokój ten nosił nazwę baptysterium. Najstarsze miejsce tego typu zachowało się w budynku  pochodzącym z III w. n.e.
Wraz z rozwojem chrześcijaństwa baptysteria znacząco zmieniły swój charakter. O ile jeszcze w początkach IV w. były jedynie skromnymi, przykościelnymi budynkami, o tyle pod koniec tego stulecia uległy znacznej rozbudowie. Najczęściej wznoszono je na naturalnych źródłach, zazwyczaj na planie koła, czworokąta lub krzyża. W centralnym miejscu głównej sali, na podwyższeniu, umieszczano chrzcielnicę z kamienia lub marmuru. Ściany baptysterium bogato zdobiono. Do najbardziej reprezentatywnych budynków tego typu należy pochodzące z przełomu IV i V w. Baptysterium św. Jana na Lateranie, gdzie w kaplicy św. Jana Ewangelisty zachowały się oryginalne mozaiki z V w., fragmenty posadzek i okienne przeźrocza.

Chrzest w pierwszych wiekach chrześcijaństwa

Pierwotnie chrzest określano  greckim słowem baptismos, które oznaczało zanurzenie. Miało ono symbolizować odrodzenie, obmycie z grzechu pierworodnego i uczynienie z człowieka członka żywego Kościoła. Początkowo chrztu udzielano tylko w czasie świąt wielkanocnych, a szafarzem sakramentu był biskup. Uroczystości rozpoczynały się od krótkiego egzaminu wiary, następnie katechumen wkraczał na postument, na którym znajdowała się chrzcielnica i zanurzał się w wodzie. W tym czasie kapłan namaszczał go olejem świętym i wykonywał znak krzyża. Po rytuale rozpoczynała się katecheza pochrzcielna oraz agape – uczta paschalna, po której nowy chrześcijanin udawał się po raz pierwszy na Eucharystię.

Dopiero w XIII w. zaczęto chrzcić przez polewanie, zezwolono też na udzielanie sakramentu przez proboszczów.

Chrzcielnica

W średniowieczu budowano chrzcielnice kamienne, których czasze opierały się na masywnych trzonach z nodusem (zgrubieniem na trzonie kielicha) oraz bazie. Z czasem, dzięki użyciu drewna lub brązu poszczególne elementy uległy wysmukleniu, a kompozycja nabrała lekkości. Na okrągłych lub wielokątnych misach znalazły się tematyczne sceny ewangeliczne, a nodusy przybrały kształt kapliczek. W renesansie chrzcielnicom nadano formę kielicha, a w baroku przekształcono ją w rzeźbę, która doskonale wtapiała się w charakterystyczne dla tej epoki bogate wnętrza kaplic. Trzon chrzcielnic przybierał wówczas postać anioła, trzymającego w dłoniach czaszę z wodą lub kształt drzewa jabłoni (nawiązanie do biblijnego drzewa dobra i zła). Z kolei w klasycyzmie zaczęły na nowo dominować formy proste, nawiązujące do sztuki antycznej.
W ciągu wieków zmieniało się także położenie chrzcielnicy. Dziś – podobnie jak w średniowieczu – stoi ona naprzeciw ambony, co dodatkowo  podkreśla związek chrztu z Ewangelią.

Chrzcielnica w kościele z Rzochowa

Chrzcielnica rzochowska została ufundowana przez proboszcza ks. Adama Grębosza w latach 70. XIX stulecia. Jej polichromia utrzymana jest w dwóch odcieniach koloru niebieskiego, a wszystkie elementy dekoracyjne są posrebrzane lub złocone. Przedmiot ma kształt kielicha, opierającego się na płaskiej podstawie w formie sześciokąta. Elementami zdobniczymi są: gładki i owalny nodus oraz profilowany trzon z kilkoma pierścieniami różnej wielkości. Czasza chrzcielnicy jest płytka, rozłożysta i  puklowana z wywiniętą na zewnątrz wargą. Na jej szczycie znajdują się ozdobne spływy wolutowe, które tworzą dekoracyjną formę w kształcie korony. U góry mniejsze woluty spotykają się i spływają na ściany czaszy, a każda z nich odpowiada jednej ścianie. Grzbiety i boki spływów są dodatkowo zdobione płaskorzeźbionymi ornamentami roślinnymi.

Bibliografia:
A. Brykczyński, Dom Boży…, Warszawa 1907, s. 87.
K. Haptaś, Drewniany kościół parafialny pw. św. Marka Ewangelisty (z l. 40. XIX w.), [w:] „Biuletyn MKL” nr 3, Kolbuszowa 2012.
A. Ochała, Chrzcielnica, Karta katalogu muzealiów MKL
Podręczna Encyklopedia Kościelna, Kraków 1904, t. 1-4, s. 98.
Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2015.

A tak wyglądała chrzcielnica z kościoła z Rzochowa przed konserwacją oraz po renowacji.