wydarzenia

Na tropie przemian

Od dziesiątków lat badacze kultury ludowej mówią o coraz szybszym tempie przemian polskiej wsi. Jedne tradycje zanikają bezpowrotnie, inne się zmieniają, ale rodzą się też nowe zwyczaje. Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, chcąc mieć jak najbardziej aktualną wiedzę o obszarze, na którym działa, prowadzi badania terenowe.

W tym roku MKL zakończyło drugi etap dużego projektu „Folklor Rzeszowiaków – obraz przemian”. W ramach pierwszego, realizowanego w 2014 roku, przebadano okolice Rzeszowa. Latem tego roku eksploratorzy pojawili się w okolicach Przeworska. Właśnie zakończyło się opracowywanie zebranego w sierpniu materiału.

Od domu do domu

Przebadanie Przeworskiego wymagało kilku dni pracy jedenaściorga badaczy z Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, a także innych ośrodków. Nagrali oni kilkadziesiąt wywiadów, zrobili kilkaset zdjęć, a także nakręcili kilkanaście filmów dokumentujących najbardziej interesujące przejawy kultury ludowej. Ich rozmówcami byli zarówno zwykli mieszkańcy wsi, jak i wskazywani przez nich wyróżniający się członkowie lokalnych społeczności – wykonujący ginące i rzadkie rzemiosła, znający dawne pieśni, muzykanci, członkowie straży grobowych, poeci ludowi. W ten sposób udało się zgromadzić obszerny materiał.

Cenne kolędowanie

– Koledzy zebrali bardzo dobre materiały związane z kolędowaniem, które odwoływały się do tradycyjnych zachowań obrzędowych i do tradycyjnej bożonarodzeniowej obrzędowości – ocenia Jolanta Dragan, etnograf z MKL w Kolbuszowej i koordynator projektu. - Udało się w całości uchwycić i zarejestrować wzorzec kolędowania, co jest niełatwe, nie udaje się to we wszystkich regionach.  Co bardzo ciekawe, zastaliśmy znakomicie funkcjonujący, żywy folklor, jego nowe, rozwijające się formy wsparte na tradycji. Zebraliśmy znakomite materiały związane z obrzędowością pogrzebową, łącznie z archaiczną formą różańca i śpiewów, wywiady z osobami, które prowadziły śpiewy i modlitwy przy zmarłym.

Interesujące są także szerokie wiadomości odnośnie do pielgrzymek, razem z pieśniami śpiewanymi podczas nich. Opis dotyczy pielgrzymowania współczesnego, ale też odwołuje się do pielgrzymek odbywających się w przyszłości, w niektórych wywiadach rozmówcy porównywali ich dawne i nowe formy. Zarejestrowano bardzo ciekawe wywiady z muzykantami i dotyczące muzykantów. Widać w nich, jak wyglądało muzykanckie życie. Wielką zdobyczą jest to, że udało się nagrać film z tańcami przeworskimi i rzeszowskimi w wykonaniu zespołu Gacoki.

W czasie takich badań nieczęsto zdarza się eksploratorom natrafić na poetów. Zwykle udaje się w danym regionie porozmawiać z jedną-dwiema osobami, tutaj udało się przeprowadzić kilka wywiadów z informatorami piszącymi i publikującymi wiersze – podsumowuje Jolanta Dragan. Zaznacza, że część wywiadów dotyczy tradycji ginących, w wypadku których badania pozwalają ocalić pamięć o przeszłości wiejskiej kultury.

– Gorzej jest z materiałami dotyczącymi wiejskich rzemieślników. Tradycyjne rzemiosła w dużej mierze zostały już tylko w pamięci, chociaż są pojedyncze wyjątki – zaznacza, wskazując na to, że niektórym badaczom udało się dotrzeć do czynnych zawodowo przedstawicieli ginących zawodów.

Eksperci oceniają

Praca w terenie to zaledwie początek realizacji projektu badawczego. Wszystkie nagrane wywiady zostały przez badaczy opracowane. Z opracowań można dowiedzieć się, jakie były okoliczności przeprowadzania wywiadu, kto go udzielił i jakie informacje pojawiły się w wywiadzie. Wiele rozmów przeprowadzono z mieszkańcami okolic Przeworska posługującymi się tamtejszą gwarą. Najcenniejsze z nich zostały przetranskrybowane, czyli zapisane w sposób oddający charakterystyczne cechy wymowy. Transkrybowano również pojawiające się na nagraniach piosenki, pieśni i melodie. Fachowcy tworzyli zapisy nutowe i notowali słowa. Zarówno nagrane wywiady, jak ich opracowania, zapisy nutowe, zdjęcia i  filmy znajdują się w archiwum MKL i mogą z nich korzystać wszyscy chętni – muzycy, badacze czy po prostu ludzie zainteresowani kulturą ludową. Zgromadzone materiały przesłano również do oceny ekspertom z ośrodków uniwersyteckich. - Materiały terenowe, pozyskane w trakcie wspomnianej eksploracji (wywiady, fotografie i filmy dokumentacyjne) są cennym materiałem, dostarczającym dużą ilość informacji na temat kultury tradycyjnej wymienionych terenów. Prezentują one wielką wartość poznawczą, dokumentującą wierzenia, praktyki magiczne, obrzędowość doroczną i rodzinną oraz folklor w stopniu niespotykanym w żadnym innym zbiorze – stwierdza prof. dr hab. Jan Adamowski z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

Ciąg dalszy nastąpi

Badania zostały dofinansowane ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W przyszłym roku MKL planuje trzeci, ostatni już etap badań w ramach tego projektu. Obejmie on okolice Łańcuta. Całość ma zwieńczyć wydanie publikacji książkowej poświęconej folklorowi Rzeszowiaków.

Przykładowa transkrypcja pieśni:

Informator: Zespół śpiewaczy z Grzęski
Miejscowość: Grzęska
Eksplorator: Justyna Niepokój, Jan Mazurkiewicz
Transkrypcja: Jolanta Dragan
NC: 346/1 – film


Kolęda życząca dla gospodarza

1.    Szczebioteńka szczebiotała,
do okieneczka zapukała,
pana gospodarza przebudzała.
2.    A witojże panie gospodorzu,
na twoim dworze doł Bóg dobrze.
3.    Krowy ci sie pocieliły
i po dwa cieląt porodziły.
4.    A bądź dla nas szczodry gospodarzu panie,
daj nam cielątko za kolędowanie.
5.    Jak nie dasz cielątka, daj pieniążków pare,
a my na masiurze pięknie ci zagromy.
6.    /: Pięknie ci zagromy i zaśpiewomy,
ty nom doj kolęde, gospodarzu panie. :/

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.